کیسه‌های پلاستیکی، اگرچه در نگاه نخست سبک، ارزان و کاربردی به نظر می‌رسند، اما در واقع یکی از خطرناک‌ترین عوامل آلودگی محیط زیست به شمار می‌آیند. این محصولات به دلیل ماندگاری طولانی، تجزیه‌ناپذیری و استفاده گسترده، اکنون به بحرانی جهانی تبدیل شده‌اند که سلامت انسان، حیات وحش و اکوسیستم‌های طبیعی را به‌طور جدی تهدید می‌کند. […]
مهر ملت نیوز – کیسه‌های پلاستیکی، اگرچه در نگاه نخست سبک، ارزان و کاربردی به نظر می‌رسند، اما در واقع یکی از خطرناک‌ترین عوامل آلودگی محیط زیست به شمار می‌آیند. این محصولات به دلیل ماندگاری طولانی، تجزیه‌ناپذیری و استفاده گسترده، اکنون به بحرانی جهانی تبدیل شده‌اند که سلامت انسان، حیات وحش و اکوسیستم‌های طبیعی را به‌طور جدی تهدید می‌کند. در حالی که بسیاری از کشورها با وضع قوانین سخت‌گیرانه به جنگ پلاستیک رفته‌اند، در ایران هنوز مسیر طولانی تا رسیدن به کاهش واقعی مصرف و بازیافت مؤثر در پیش است.
به گزارش اقتصاد ملی ، پلاستیک در نیمه دوم قرن بیستم به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اختراعات بشری شناخته شد. ماده‌ای سبک، مقاوم و ارزان که می‌توانست جایگزین بسیاری از مواد طبیعی گران‌قیمت شود. با گسترش صنعت پتروشیمی، تولید انبوه پلاستیک زندگی انسان را متحول کرد. از بسته‌بندی مواد غذایی تا صنایع خودرو، پزشکی و حتی فناوری، پلاستیک به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره بدل شد.
اما همین ویژگی‌ها که روزی مزیت محسوب می‌شدند، امروز به بزرگ‌ترین تهدید زمین تبدیل شده‌اند. مقاومت بالا در برابر تجزیه، به معنای ماندگاری صدها ساله پلاستیک در طبیعت است؛ و همین باعث شده زمین زیر بار انبوه زباله‌های پلاستیکی خم شود.
چهره پنهان کیسه‌های پلاستیکی
کیسه‌های پلاستیکی، ساده‌ترین و در عین حال پرمصرف‌ترین نوع از محصولات پلاستیکی‌اند. استفاده از آن‌ها به‌قدری گسترده است که بسیاری از مردم حتی متوجه حجم مصرف روزانه خود نمی‌شوند. بر اساس برآوردهای جهانی، سالانه بیش از یک تریلیون کیسه پلاستیکی در جهان مصرف می‌شود؛ یعنی حدود ۲ میلیون عدد در هر دقیقه.این کیسه‌ها اغلب عمر مفیدی کمتر از ۲۰ دقیقه دارند اما تجزیه‌شان در طبیعت بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ سال طول می‌کشد. بخش عمده‌ای از آن‌ها به زباله‌دان‌ها، رودخانه‌ها و در نهایت به اقیانوس‌ها راه می‌یابد. کارشناسان معتقدند که تا سال ۲۰۵۰ وزن پلاستیک‌های موجود در اقیانوس‌ها از وزن کل ماهیان بیشتر خواهد شد؛ آماری که ابعاد فاجعه را آشکار می‌کند.
پیامدهای زیست‌محیطی و بهداشتی
کیسه‌ها و ظروف پلاستیکی در طبیعت به مرور زمان خرد می‌شوند و به میکروپلاستیک‌ها تبدیل می‌گردند؛ ذراتی که با چشم غیرمسلح قابل‌دیدن نیستند اما اثرات عمیق و ماندگاری دارند. میکروپلاستیک‌ها خاک را آلوده می‌کنند، باعث کاهش حاصل‌خیزی زمین می‌شوند و از طریق منابع آب، وارد بدن حیوانات و انسان‌ها می‌گردند.تحقیقات جهانی نشان داده است بیش از یک‌سوم گونه‌های دریایی به میکروپلاستیک آلوده‌اند و این ذرات از طریق زنجیره غذایی به انسان منتقل می‌شوند.
تهدید سلامت انسان
مطالعات نشان می‌دهد ذرات پلاستیکی اکنون در خون، جفت جنین و حتی ریه انسان یافت شده‌اند. بسته‌بندی‌های پلاستیکی مواد غذایی در تماس با گرما یا نور مستقیم آفتاب، مواد شیمیایی خطرناکی مانند بیسفنول A آزاد می‌کنند که با بروز سرطان، اختلالات هورمونی و بیماری‌های متابولیک مرتبط است.همچنین لباس‌های مصنوعی و محصولات نایلونی خانگی در هر شست‌وشو، میلیون‌ها ذره پلاستیکی آزاد می‌کنند که نهایتاً به منابع آبی راه می‌یابد. بنابراین، خطر پلاستیک محدود به زباله نیست، بلکه بخشی از چرخه زندگی انسان شده است.
وضعیت بازیافت در ایران؛ از شعار تا عمل
با وجود آگاهی از خطرات پلاستیک، میزان بازیافت در ایران هنوز فاصله زیادی تا استانداردهای جهانی دارد.یکی از مدیران سازمان مدیریت پسماند تهران می‌گوید: «هرچند طی سال‌های اخیر در زمینه تفکیک زباله از مبدا و ایجاد مراکز بازیافت پیشرفت‌هایی حاصل شده، اما هنوز به اهداف تعیین‌شده نرسیده‌ایم. مهم‌ترین بخش چرخه بازیافت، تفکیک از مبدا است که متأسفانه به‌صورت کامل اجرا نمی‌شود.»در حال حاضر بخش عمده‌ای از زباله‌های پلاستیکی در شهر تهران مستقیماً به مراکز دفن منتقل می‌شوند. تخمین‌ها نشان می‌دهد سالانه بیش از ۲۵۰ هزار تن پلاستیک در پایتخت دفن یا سوزانده می‌شود که آثار جبران‌ناپذیری بر محیط زیست دارد.
نقش قانون و سازمان‌های متولی
طبق قانون مدیریت پسماند، سازمان حفاظت محیط زیست نقش نظارتی دارد و اجرای طرح‌های کاهش مصرف و بازیافت بر عهده شهرداری‌ها و سایر دستگاه‌های اجرایی است.در سال ۱۴۰۱ آیین‌نامه اجرایی کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی به تصویب رسید که دستگاه‌هایی همچون وزارت کشور، شهرداری‌ها، وزارت بهداشت و سازمان استاندارد را موظف به همکاری می‌کند. با این حال کارشناسان می‌گویند اجرای این آیین‌نامه هنوز به مرحله اثرگذاری واقعی نرسیده است.یکی از مسئولان شهرداری تهران در گفت‌وگو با خبرنگار ما می‌گوید:«تا زمانی که مردم تفکیک از مبدا را جدی نگیرند و زیرساخت‌های بازیافت به‌صورت یکپارچه عمل نکند، قانون به تنهایی نمی‌تواند معجزه کند. ما نیازمند همکاری همه‌جانبه شهروندان، تولیدکنندگان و نهادهای اجرایی هستیم.»
طرح جامع و تفصیلی مدیریت پسماند
بر اساس برنامه‌های استانی، طرح جامع و تفصیلی مدیریت پسماند در برخی از شهرهای استان تهران در حال اجراست. در این طرح‌ها، دو محور اصلی دنبال می‌شود: تفکیک زباله از مبدا و جمع‌آوری اصولی پسماندها.بدون اجرای صحیح این دو مرحله، بازیافت مؤثر امکان‌پذیر نخواهد بود. هدف نهایی این طرح‌ها کاهش دفن زباله، افزایش نرخ بازیافت و ایجاد ارزش افزوده از پسماند است. به گفته کارشناسان، اگر تفکیک از مبدا در سطح ۵۰ درصدی اجرا شود، می‌توان حدود یک‌سوم زباله‌های شهری را بازیافت کرد و به چرخه تولید بازگرداند.
تجربه کشورهای موفق؛ از ممنوعیت تا جایگزینی
از اوایل دهه ۲۰۱۰ میلادی، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به‌صورت رسمی استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را ممنوع یا محدود کردند.ایتالیا نخستین کشور اروپایی بود که در سال ۲۰۱۱ فروش کیسه‌های پلاستیکی تجزیه‌ناپذیر را ممنوع کرد.فرانسه در سال ۲۰۱۶ گام بعدی را برداشت و تولید و واردات کیسه‌های پلاستیکی را به‌طور کامل متوقف نمود.در رواندا، حمل حتی یک کیسه پلاستیکی جرم محسوب می‌شود و جریمه سنگینی در پی دارد.ایالت‌های مختلف آمریکا نیز با اعمال مالیات و تشویق به استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای یا کاغذی، مصرف پلاستیک را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داده‌اند.نتیجه این سیاست‌ها کاهش ۷۰ تا ۹۰ درصدی مصرف در بسیاری از کشورها بوده است. در مقابل، در کشور ما هنوز کیسه‌های پلاستیکی به‌صورت رایگان در فروشگاه‌ها توزیع می‌شوند، که خود عامل اصلی افزایش مصرف است.
راه پیش‌روی ایران؛ از قانون تا فرهنگ‌سازی
برای کاهش واقعی مصرف پلاستیک، اجرای قانون تنها یکی از ارکان است. عنصر کلیدی، فرهنگ‌سازی عمومی و تغییر رفتار مصرف‌کنندگان است.کارشناسان محیط زیست تأکید دارند که اطلاع‌رسانی مستمر، آموزش در مدارس، تشویق فروشگاه‌ها به ارائه کیسه‌های قابل استفاده مجدد و اعمال مالیات بر تولیدکنندگان پلاستیک‌های تجزیه‌ناپذیر، می‌تواند تحولی واقعی ایجاد کند.دکتر مریم قاسمی، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه محیط زیست، می‌گوید:«تا زمانی که کیسه پلاستیکی رایگان است، هیچ انگیزه‌ای برای کاهش مصرف وجود ندارد. باید ارزش واقعی محیط زیست را در تصمیم‌های اقتصادی لحاظ کنیم. هر کیسه پلاستیکی، هزینه‌ای برای نسل‌های آینده دارد.»
لزوم حمایت از تولیدکنندگان جایگزین‌های پایدار
تولیدکنندگان داخلی نیز در سال‌های اخیر به سمت ساخت کیسه‌های تجزیه‌پذیر، نشاسته‌ای یا پارچه‌ای حرکت کرده‌اند. اما هزینه بالاتر این محصولات و نبود حمایت‌های مالی، موجب شده سهم کمی از بازار را در اختیار بگیرند.کارشناسان پیشنهاد می‌کنند دولت با اعطای وام‌های کم‌بهره، معافیت مالیاتی و تسهیلات صادراتی، از این تولیدکنندگان حمایت کند تا بازار به سمت محصولات سبز سوق پیدا کند.در مقابل، شرکت‌هایی که همچنان به تولید کیسه‌های تجزیه‌ناپذیر ادامه می‌دهند، باید در فهرست صنایع آلاینده قرار گیرند و مشمول مالیات‌های بازدارنده شوند.
نقش شهرداری‌ها در مدیریت پسماند شهری
شهرداری‌ها به‌عنوان نهاد اجرایی، نقش کلیدی در مدیریت زباله‌های شهری دارند. ایجاد زیرساخت‌های جمع‌آوری تفکیکی، ساماندهی مراکز بازیافت، نظارت بر پیمانکاران و آموزش شهروندی، از وظایف مستقیم آن‌هاست.در تهران، به گفته مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند، بیش از ۲۴۰ ایستگاه میانی برای تفکیک و انتقال زباله ایجاد شده است، اما بخش زیادی از فعالیت‌ها هنوز به‌صورت سنتی انجام می‌شود.وی می‌گوید:«برای رسیدن به بازیافت واقعی، باید چرخه را از خانه‌ها آغاز کنیم. آموزش شهروندی و انگیزه‌های اقتصادی مانند پرداخت هزینه کمتر برای زباله تفکیک‌شده، می‌تواند مؤثر باشد.»
همکاری چندجانبه دستگاه‌ها؛ راهی برای رسیدن به هدف
اجرای مؤثر سیاست‌های زیست‌محیطی نیازمند هم‌افزایی نهادهاست. سازمان محیط زیست، شهرداری‌ها، وزارت کشور، وزارت بهداشت، آموزش و پرورش، و حتی بخش خصوصی باید در یک مسیر واحد حرکت کنند.به گفته کارشناسان، رویکرد جزیره‌ای و عدم هماهنگی میان دستگاه‌ها، یکی از موانع اصلی اجرای موفق برنامه‌های کاهش مصرف پلاستیک در ایران است.نمونه‌هایی از همکاری موفق در شهرهایی مانند کرج و اصفهان نشان می‌دهد که در صورت هماهنگی کامل میان نهادها و مشارکت مردم، می‌توان مصرف کیسه‌های پلاستیکی را تا ۴۰ درصد کاهش داد.
اقتصاد سبز؛ فرصتی پنهان در دل بحران
بازیافت پلاستیک نه‌تنها از تخریب محیط زیست جلوگیری می‌کند، بلکه می‌تواند به منبع درآمد و اشتغال‌زایی تبدیل شود. برآوردها نشان می‌دهد بازیافت تنها ۳۰ درصد از زباله‌های پلاستیکی کشور می‌تواند سالانه بیش از ۵ هزار میلیارد تومان ارزش اقتصادی ایجاد کند.ایجاد صنایع تبدیلی و شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه بازیافت، فرصت بزرگی برای اقتصاد کشور است. در بسیاری از کشورها، «اقتصاد چرخشی» به‌عنوان مدل جدید توسعه مطرح شده است؛ مدلی که در آن زباله نه تهدید، بلکه منبعی ارزشمند برای تولید مجدد محسوب می‌شود.
آینده بدون پلاستیک؛ رؤیا یا واقعیت؟
با وجود چالش‌های فراوان، آینده‌ای عاری از پلاستیک دور از دسترس نیست. فناوری‌های نوین، سیاست‌های هوشمند و آگاهی عمومی می‌تواند جهان را از بحران کنونی نجات دهد.در کشورهای اسکاندیناوی، فروشگاه‌ها به‌صورت داوطلبانه مصرف پلاستیک را به حداقل رسانده‌اند و در برخی شهرها مردم برای استفاده از کیسه‌های قابل بازیافت پاداش دریافت می‌کنند.اگر در ایران نیز مردم باور کنند که هر انتخاب کوچک روزمره — از نخریدن یک کیسه پلاستیکی تا تفکیک زباله در خانه — می‌تواند اثر بزرگی بر آینده زمین داشته باشد، مسیر تغییر هموار خواهد شد.
مسئولیتی مشترک برای نجات زمین
زمین امروز بیش از هر زمان دیگری از انسان کمک می‌خواهد. بحران پلاستیک دیگر یک موضوع علمی یا دولتی نیست؛ مسأله‌ای انسانی است که به زندگی تک‌تک ما گره خورده است.راه‌حل این بحران نه در تصمیم‌های مقطعی، بلکه در تغییر الگوی مصرف، اجرای قوانین، حمایت از صنایع سبز و آموزش نسل آینده نهفته است.کیسه‌های پلاستیکی شاید روزی نماد پیشرفت صنعتی بودند، اما امروز نماد بی‌توجهی ما به محیط زیست‌اند. زمان آن رسیده که با بازنگری در سبک زندگی خود، مسیر تازه‌ای برای زمین و نسل‌های آینده ترسیم کنیم.